Geoffrey Roberts, Stalin’s general. The life of Georgy Zhukov. London, 2012.
Ik had dit boek ergens ik weet niet waar vandaan, ik ben al vaak in de weer met de tweede wereldoorlog, en dit boek is een puzzelstukje daarin. Het is een biografie, maar ik wilde er specifieke dingen uithalen: het verloop van de tweede wereldoorlog in Rusland, en hoe te overleven onder Stalin. Op de laatste vraag heb ik geen antwoord gekregen, maar wel op de eerste. Zjoekov heeft aan bijna elk front bijgedragen, zijn sterke punten waren organisatie, strengheid, volharding, en strategisch inzicht. Hij had goed overzicht over de complicaties en samenhang van een militaire actie en bereidde die nauwgezet voor. Stalingrad staat in ieders geheugen gegrift, dat was de ommekeer, maar de manier waarop die tot stand gebracht is, is werkelijk verpletterend. Er was nog maar een klein stukje van de stad in Russische handen, het stukje waar de Duitsers een bruggehoofd over de rivier wilden/moesten maken, en het bevel was: standhouden. Geen stap terug. Wie terugweek, werd neergeschoten. Het is vreselijk, maar het heeft gewerkt. Zoals ook de wreedheid, dat hij Russische gevangenen een mijnenveld instuurde om het vrij te maken voor de soldaten. (Dit ben ik niet in het boek tegengekomen, maar in een krantenartikel, Volkskrant, 2005), het is wreed, maar ze moesten er doorheen, de gevangenen én de soldaten.
Met Stalin had hij wat ik zie als een goede werkrelatie. Stalin was opperbevelhebber, daar was geen twijfel over mogelijk, en ik heb dit al lezende een genuanceerder beeld van Stalin gekregen dan ik had. Ik dacht alleen maar aan paranoia en moordzucht, waar overigens de in het boek niet genoemde grote kaalslag in de legertop tussen 1937 en 1939, dus kort voor de oorlog, een goed voorbeeld van is. Het heeft de verdedigingskracht van het Rode Leger in het begin van de oorlog ernstig verzwakt. Maar in de oorlog zelf lijkt hij toch goeddeels volledig bij zijn positieven zijn werk gedaan te hebben, in goed overleg met militaire specialisten. Hij waardeerde Zjoekovs speciale sterke punten, en verschilde op één punt steeds: Zjoekov was een strateeg van de omsingeling, Stalin niet. Wat er bij Stalingrad gebeurde was o.l.v. Zjoekov, en dat heeft wereldwijd respect afgedwongen. Het derde leger, o.l.v. Paulus, is daar omsingeld en heeft zich overgegeven.
De getallen van gevallenen in deze oorlog vind ik steeds verpletterend. Er wordt een slag genoemd, en dan het aantal doden: vaak een paar honderdduizend doden. Allemaal individuele mensenlevens, elk met verbindingen met andere mensenlevens. Teneinde.
Ik heb eerder twee boeken gelezen die me steeds te binnen kwamen. Het eerste is een boek van Svetlana Alexijevitsj, De oorlog heeft geen vrouwengezicht. Het gaat over de Russische vrouwen in deze oorlog, als soldaat en als verpleegster. Ook dat was een indrukwekkend verhaal van ellende en moed. Het tweede is het verhaal van Grossman, Leven & lot, een deels fictief verslag van de slag om Stalingrad. Verpletterend. Dat laatste zou ik wel weer eens over willen lezen.
Ik vond het boek van Roberts over Zjoekov wel een goed boek, als biografie doet het wat het moet doen, en zijn uitweidingen over de veldslagen kwamen mij goed uit, gezien mijn motief het überhaupt te lezen. Hij vergelijkt ook de verschillende edities van Zjoekovs memoires, en het jaar van uitgave is een belangrijk element in het afwegen van de betrouwbaarheid ervan. Alles was politiek, de bedoelingen van andere memoires (iedereen uit de legertop heeft memoires geschreven, geloof ik) waren dat evenzeer. De biograaf weegt goed af wat in de memoires een kern van waarheid kan hebben.
Ik wil ook nog eens de militaire kant van de Duitse oorlogsvoering in deze jaren lezen, voor een completer beeld, ook van de samenhang tussen politiek, dictatuur, waanzin en oorlogsvoering.