Heinrich Böll, Der Zug war pünktlich. 1972
Een vertelling, heet het. Het is een klein boek, ‘een vertelling’. De trein die zo precies op tijd komt is er een met verlofgangers die naar het front terug moeten. Het is 1944. Hoofdpersoon is een jonge soldaat, 23 jaar. Hij moet naar het oostfront terug, en dat oostfront komt steeds westelijker te liggen. Als de trein, precies op tijd, vertrekt, roept hij uit raam, naar zijn vriend de priester, ‘Ik wil niet sterven’.
Hij zoekt een plaats in de meer dan volle trein, tussen stinkende soldatenlijven (“soldatenlijven trekken vuiligheid aan, dat weet iedereen”) op de grond. Hij slaapt wat en komt daarna in een groepje van drie, met twee anderen dus, te kaarten. Het worden al spelend en zuipend zijn maten, zijn levensgezellen. Hij probeert zich de toekomst voor te stellen, en het oosten, maar dat lukt niet. Ergens is een zwart scherm in de tijd. Hij probeert het een plaats te geven: hij kan niet verder kijken dan zondag! Dat is dichtbij. Hij zal zondag sterven, hij is er zeker van. En waar? Waar is dat front? Er komen ook treinen langs met gewonden. Waar vandaan? Jeetje, wordt dáár gevochten? Zó dichtbij?
Een van zijn maten heeft veel geld op zak, dat is de hypotheek die hij genomen, maar daar hij toch doodgaat kan hij het rustig opmaken. Geld zat dus. En hij koopt hen een plaatsje in een gewone trein, dat is veel prettiger. Onze soldaat wil niet slapen, want hij heeft nog maar kort te leven, maar hij slaapt toch, en hij wil niet dronken worden, want hij moet er toch goed bij zijn zijn laatste dagen, maar hij zuipt toch mee.
Steeds preciezer weet hij waar en wanneer hij zal sterven. Voorbij Lemberg in Galicië. Hoever voorbij Lemberg? En hoe laat zal het dan zijn? Kwart over zes. De maat met de hypotheek koopt hen een nacht in een hoerentent, met een heerlijk diner vooraf en een vrouw toe. Onze soldaat hoort muziek en hij wil geen vrouw, maar muziek. Geen vrouw, dat is geen optie in dit huis, maar hij krijgt een hoer met een muziekachtergrond, in een kamer met een vleugel. De nacht wordt met de hypotheek betaald. Het is zijn laatste nacht. Toch? Hij zal sterven, toch? Als lezers weten we niet of we het geloven moeten, maar onze soldaat is er zeker van.
Het meisje heeft piano gestudeerd, en de soldaat is nooit aan een studie toegekomen, hij ging gelijk na zijn Abitur naar de oorlog, maar hij heeft veel en goed gespeeld. Ze spelen elkaar voor, hij wil beslist niet neuken of wat voor seksueels ook maar, nog nooit heeft hij een vrouw zo niet begeerd als dit meisje deze nacht.
Zij werkt voor het Poolse verzet, alle brokjes info die zij van de Duitse officieren (haar voornaamste klandizie) krijgt speelt ze door naar de partizanen, die het gebruiken voor de planning van hun sabotageacties. Maar deze nacht wordt ze verliefd op de soldaat. Hij weet zeker dat hij gaat sterven, morgen, maar zij wil hem redden, en desnoods haar verzet in de steek laten. Ze moet om vier uur met een Duitse generaal mee, zij is zijn liefje, en zij bedingt dat de soldaat mee mag rijden. En dan wil ze, ik weet niet precies hoe, in de Karpaten een ‘nest’ zoeken waar niemand hen zal zoeken of vinden en dan samen het einde van de oorlog afwachten. Hij is willoos, hij gaat toch sterven. Maar zijn maten moeten mee. OK, als dat de prijs is: iedereen in de auto.
En om kwart over zes, op de plaats die hij inmiddels ook weet (omdat hij niet verder blijkt te kunnen denken, dus) wordt deze auto door de partizanen getroffen en is iedereen dood. Drie kameraden, hoer, generaal. Pünktlich.
Ik had wat moeite met de stijl soms, ik ervoer hem als pathetisch hier en daar, en vond het veel ‘barokker’ dan bijvoorbeeld Remarque. Maar ook deze soldaat kon niet voorbij de oorlog kijken, na een oorlog is er voor een soldaat geen leven meer. Ik raak wel erg onder de indruk van die consistente boodschap, en van wat veteranen moeten doorstaan. Er zijn veel onder hen, die dit ook vinden: er is geen leven voor mij na deze oorlog. En ze verknoeien wat er om onbegrijpelijke redenen hen nog te leven staat.
Deze soldaat wordt dat bespaard. De trein is precies op tijd.