Ernest Hemingway, For whom the bell tolls. 19411
Omdat ik me voorbereid op een reis naar Spanje en een verblijf aldaar, vond ik het wel tijd om ook dit boek eens te lezen. De Spaanse geschiedenis zie ik als treurige, verdrietige, nare geschiedenis, ik ben blij niet een Spanjaard te zijn die met deze geschiedenis moet leven. De Spaanse burgeroorlog maakt een belangrijk deel uit van de recentere geschiedenis, en Hemingway schreef er een roman over. Maar zoals alle romans, gaat het natuurlijk alleen maar als context ‘over’ de Spaanse burgeroorlog, het gaat altijd ook over grotere thema’s: over leven en lot, over keuzes en gevolgen, over kleine levens en grote oorlogen.
De hoofdpersoon is een Amerikaanse docent Spaanse literatuur die aan de oorlog deel gaat nemen. (Hemingway was toen hij Spanje in de tijd van de burgeroorlog bezocht al romanschrijver, maar had een verleden als oorlogsjournalist, hij wist waarover hij schreef). De man is geen communist, maar zeker wel een republikein en anti-Franco. De wreedheden van de franchistische troepen – ze worden ons niet bespaard – zouden iedereen tot anti-franchist maken. Hij krijgt de opdracht een brug op te blazen, op die en die dag en die en die tijd, maar pas – zo is de instructie – als hij waarneemt dat de geplande aanval die de republikeinse troepen willen uitvoeren inderdaad begonnen is. Het maakt onderdeel uit van de tactiek van die aanval en het tegenhouden van de mogelijkheid de aangevallen troepen van ondersteuning te voorzien.
Hij sluit zich aan bij een partizanengroep daar in de buurt en die gaan hem helpen. Het is in het door Franco’s troepen beheerst gebied van Spanje, deze mensen hebben zich verscholen in de bergen, in een grot. Het zijn communisten en die hebben van alles te vrezen als ze gewoon blijven waar ze zijn.
Het boek gaat over de vier dagen die aan de geplande actie voorafgaan. We leren de mensen uit die groep kennen, er is ook nog een vergelijkbare groep een bergtop en grot verderop, en we lezen veel over wat deze mensen al aan geschiedenis met zich meedragen. Bijvoorbeeld de door hen uitgevoerde moord op alle fascisten in het dorp waar ze vandaan komen, uitgevoerd op dezelfde systematische wijze als waarop de communisten in elk dorp bij elkaar worden gedreven en vermoord. De beschrijving ervan is leerzaam: hoe tijdens een aanvankelijk ordelijke gang van zaken de bloeddorst de mensen in de greep krijgt en de regie over het proces overneemt. Het roept veel vragen op over wat er in oorlogen gebeurt met moraal en recht en redelijkheid: deze komen om.
Het is in de vier dagen waarin het boek speelt een houden en keren om te zorgen dat de actie niet uitgevoerd wordt op een moment dat het de groep uitkomt, maar te wachten op het moment zoals het met de militaire leiding afgesproken is. Dat kan gevaarlijker zijn, maar de Amerikaan beseft, beter dan zijn Spaanse metgezellen, dat zijn actie onderdeel uit maakt van een groter geheel, een militaire strategie in dit geval, en dat hij het geheel niet kan overzien. Hij weet echter wel zeker dat het geen zin heeft om op eigen koers te varen en zelf het beste tijdstip uit te zoeken, omdat het dan zijn hele betekenis zal verliezen.
Hij heeft deze vier dagen van voorbereiding ook veel overpeinzingen over zijn mogelijk sterven, heel binnenkort, of misschien wel niet. Je weet het niet. Natuurlijk, je weet het nooit, maar in oorlogstijd weet je het al helemaal niet. Misschien ben jij degene voor wie de bel luidt.
De aanslag lukt, hij overleeft het, maar komt tijdens de terugtocht ten val, onder zijn paard, en breekt van alles. Hij weet dat hij het niet zal overleven. Maar ook wetend dat elke kogel onderdeel van een groter geheel is, laat hij gepieker over zijn sterven achterwege en schiet hij toch nog even wat achtervolgers neer.
Centraal in de hele vertelling staat leven of sterven, deel uitmaken van een groter geheel, ook in leven en sterven, moraliteit in oorlogstijd. Veel in het boek geeft stof tot denken.
Eerder las ik iets van Hemingway en daar staat me als leeservaring alleen wat verveling van bij. Het is goed om beter te begrijpen waarom iemand een beroemd schrijver is geworden. Ik zal nog es wat van hem lezen en zien of dit stof tot denken geven verbonden is aan mijn persoonlijk getob over leven en sterven, over oorlog en vrede, over een klein leven in een grote geschiedenis, en nog zo wat thema’s. Voor mij was het in ieder geval een goed boek. Het gaf ook weer wat Spaanse context mee, maar dat bleek onder het lezen niet centraal te staan.