De opkomst van het oosten

Haroon Sheikh, De opkomst van het oosten. Eurazië en de nieuwe wereldorde. Amsterdam, 2016

Eurazië is het grote landmassief van de westkust van Europa tot aan Vladivostok. Het Midden-Oosten maakt er ook onderdeel van uit. Sheikh bespreekt in dit boek zes ‘rijken’ op dat massief, en benadrukt daarbij ook de omvang en relatieve toegankelijkheid van het gebied. Grote massa’s konden en kunnen van Azië naar Europa trekken en omgekeerd.

De grote zes:

Hij ziet zes ‘rijken’, imperia in de politiek-technische zin van het woord zoals ik die opvat (hij gebruikt het woord niet): een machtsconcentratie die weliswaar een centrum in één land heeft, maar haar machtsinvloed over een veel groter gebied doet gevoelen.

1. Duitsland. Het grootste land in het westelijk deel, dat ook altijd oostwaarts heeft gekeken. Het heeft altijd al een complexe relatie met Rusland. Het is een reus die wil groeien en in toom gehouden moet worden.
2. Oost-Europa: het hele gebied tussen Duitsland en Rusland. Polen is daar eigenlijk het grootste land, maar heeft de meest gebroken geschiedenis. De hele regio heeft alleen maar gebroken geschiedenissen. Maar nu werken ze steeds meer samen, in illiberale regimes en Visograd-verbanden. Ik noem dit gebied liever Midden-Europa, om het idee dat het werelddeel ‘Europa’ eigenlijk bij de oude grens van de Sovjet-Unie ophoudt te weerspreken.
3. Rusland: de reus in Oost-Europa die ook het noordelijk deel van de Aziatische vlakte heeft veroverd. Ik wist niet, dat dit een nog helemaal niet zo oude imperiale uitbreiding was, die naar Siberië. Maar het tsarisme en het centralisme, de rol van de staat als organisator van de maatschappij, dat alles is al veel ouder dan het communisme, dat is duidelijk, en de verbinding naar het verdere oosten altijd gecompliceerd. Denk aan Mongolië, toen de Hunnen over de vlaktes raasden, en aan China, de reus in het centrum van Azië.
4. Turkije: het oude Ottomaanse rijk en de huidige pogingen om dit opnieuw op te zetten: tussen Rusland en het westen, tussen Europa en het Midden-Oosten: een ingewikkeld krachtenspel waarbij de uitkomst dat dit land bij de EU zou gaan horen mij inmiddels onmogelijk lijkt. Sheikh heeft het er niet over.
5. Iran: ik was verrast dit land in de rij aan te treffen, ik lees er steeds over als één van de landen in het Midden-Oosten dat probeert een machtscentrum te worden, maar volgens Sheikh is dit dus echt een oude traditie en is het altijd al een grote speler in de regio geweest
6. Ten laatste dan China. The power to be.  

Het uitgangspunt van Sheikh is dat geschiedenis altijd door blijft werken. Hij ziet in al deze landen oude patronen terug, die dan soms wel een paar eeuwen op de achtergrond kunnen raken, maar uiteindelijk toch weer opstaan. In een interview naar aanleiding van dit boek formuleert hij het zo: ‘Het zijn stuk voor stuk entiteiten die in het verleden een groot rijk hebben gevormd, waarmee hun bevolkingen innerlijk nog in verbinding staan. Elk hebben ze een diepgaande transformatie doorgemaakt om aansluiting te vinden bij de moderniteit, de meeste met flink succes. Momenteel hebben ze nieuwe ambities om tot grote politieke en economische verbondenheid te komen: een Europa dat onder moreel leiderschap van Duitsland oostwaarts kijkt, de door Rusland opgerichte Euraziatische Unie, een Turks neo-Ottomaans Rijk en China dat een ijzeren zijderoute aanlegt die reikt tot in het Ruhrgebied, een spoorlijn van twaalfhonderd kilometer.’

En de meest waarschijnlijke mogelijkheid voor de toekomst is wat hem betreft een multipolaire wereld, diverser, onderling complexer, waarbij de macht in toenemende mate weer terug naar het oosten gaat. Daar waar ze oorspronkelijk altijd al was. Het kleine Europa kon alleen een rol spelen toen de toegang naar zee belangrijk was. Dat was de weg naar de wereldheerschappij. Maar inmiddels gaat het via de ijzeren zijderoute over land, over de Euraziatische vlakte en is China de grote speler.

Sheikh heeft recent een nieuw boek gepubliceerd heeft, Hydropolitiek, waarin hij stelt dat de macht is aan degene die de wateren beheerst. Ik zal kijken of ik dat boek ook vinden en lezen kan, ik ben benieuwd  hoe deze twee zich tot elkaar verhouden.

De naam van de schrijver klinkt exotisch, en wellicht is hij dat, met zijn Pakistaans-Surinaamse achtergrond, ook wel, maar zijn huidige leven is dat niet: hij is wetenschappelijk medewerker aan de VU, vervult die zelfde rol bij de WRR, is betrokken bij een firma die juridische zaken in het Midden-Oosten behandelt (advocatuur, lijkt het, hij is geen jurist trouwens), en schrijver van boeken dus. Ook verschijnt hij vaak in de kolommen van de NRC.