Zodra het woord ‘prikprivilege’ in de discussie over de post-lockdownperiode opdook was het voor mij dé kandidaat voor het woord van het jaar. Dat jaar is nog nauwelijks begonnen, maar gaat er nog een mooier woord komen? Voorlopig lijkt de prik zelf nog een privilege, maar ik zou zeggen: hier met die prik, en kom daarna maar op met je privileges.
Er wordt veel gediscussieerd nu over hoe om te gaan met het verschil tussen wel en niet gevaccineerden. Omdat de vaccinatie van de hele prikbereide bevolking een langdurig project is, met een vooralsnog onduidelijke einddatum, is het wel belangrijk om in de discussie te onderscheiden tussen de fase dat iedereen die een vaccinatie zou willen er een kan krijgen, en de tijd erna. In die laatste periode is de groepsimmuniteit pas voldoende gegarandeerd als er een groot deel van de bevolking zich heeft laten inenten.
Achteraan in de rij
De eerste opmerking over een vaccinatiebewijs dat tot voorrechten c.q. meer vrijheden zou kunnen leiden hoorde ik van Merkel. Zij was er niet voor zolang niet iedereen die een vaccinatie wenste er ook een had kunnen krijgen. Doordat de prikvolgorde voornamelijk bepaald wordt door kwetsbaarheid voor het virus, en mensen met toenemende leeftijd toenemend kwetsbaar worden, staan jongeren, en we spreken dan over iedereen die jonger is dan 50, achteraan in de rij. Er zijn wat uitzonderingen deze regel van oud naar jong, ingegeven door logistieke vraagstukken en doordat bepaalde ziektes een extra groot risico blijken te vormen ingeval van een COVID-infectie, maar de globale opzet is toch van oud naar jong. en de eigen keuze speelt geen rol in deze volgorde. Dat laatste punt is een belangrijk verschil met de tweede fase.
Geen bijzondere voorrechten voor gevaccineerden zolang eigen keuze geen rol speelt, dat sprak Merkel uit. Het was een duidelijke stellingname, ingegeven door overwegingen van rechtvaardigheid. Gaat hij standhouden?
Er zijn verschillende invalshoeken voor de afwegingen die te maken zijn bij de besluiten. Rechtvaardigheid is er één van, maar laten we nog even naar andere invalshoeken kijken. Niet vanuit het perspectief van afzonderlijke belangengroepen, dat laat ik graag aan die groepen zelf over, ze roepen om het hardst en komen dan altijd in de krant, maar het gaat mij om de bredere maatschappelijke afweging.
Een Europese Groene Pas?
De roep om een vaccinatiebewijs komt in Europa vanuit de landen wier economie goeddeels op toerisme drijft: de landen aan de Middellandse Zee: Spanje, Portugal, Italië en Griekenland. Ze hebben zware klappen opgelopen in de COVID-epidemie, met hoge sterftecijfers en ingrijpende lockdowns, en ze willen ten eerste niet een herhaling hiervan door import van het virus en ten tweede moet de economie weer op gang komen. De EU heeft hiervoor begrip getoond en overweegt inderdaad een Groene Pas, waarmee je als bewezen COVID-vrij zou kunnen reizen. Hier zitten nog allerlei haken en ogen aan, met name op het gebied van dataveiligheid en eigenaarschap van gezondheidsgegevens, zijn die van de persoon of van de overheid of van het bedrijf dat de zaak technisch faciliteert? Maar laten we er maar vanuit gaan dat ze dit weten op te lossen en dat er een veilige Groene Pas komt die maakt dat gevaccineerden vrij kunnen reizen in Europa.
Dit wil dus ook zeggen, dat in een fase dat vrije keuze bij vaccinatie nog geen rol speelt, er toch al onderscheid kan ontstaan. Het woord ‘segregatie’ viel al in dit verband. Daarom is aan een mogelijk vaccinatiebewijs als bron voor een Groene Pas ook de mogelijkheid toegevoegd een recente negatieve PCR-test of een bewijs van voldoende antistoffen, aangemaakt bij een doorlopen COVID-infectie en door een antistoffentest zichtbaar gemaakt. Eerlijkheidshalve, zo voeg ik dan daar graag aan toe, zouden dan in dit eerste jaar deze testen gratis moeten zijn, omdat de betroffen personen niet zelf hebben kunnen kiezen ongevaccineerd door het leven te gaan. Op dit moment kost een reisgeldig PCR-bewijs nog heel wat, de GGD ziet het – terecht – niet als haar taak dit type bewijzen te gaan leveren, dus zijn er commerciële partijen ingestapt die van de schaarste zoals altijd goed gebruik weten te maken.
Vaccinatiedwang
In Nederland wordt ook gekeken hoe we vaccinatiebewijzen of negatieve testen kunnen benutten in een exitstrategie. De grootste zorg van de regering lijkt daarbij te zijn, dat er geen sprake mag zijn van vaccinatiedwang, ook niet indirect. Dit argument maakt geen onderscheid tussen de twee benoemde fases: de fase van massale vaccinatie in een van hogerhand bepaalde volgorde, en de fase van (beoogde) groepsimmuniteit. Wij hebben het recht om vaccinatie te weigeren, dat mag bekend zijn, en toen wetenschappers nog betrouwbaar geacht werden door een grote meerderheid van de bevolking, liet ook bijna iedereen zich vaccineren. Er waren, en zijn, fundamentalistische christenen die menen dat vaccinatie een wantrouwen tegen Gods wijze lotsbeschikkingen uitdrukt. Inmiddels wordt dit clubje aangevuld met mensen die hun eigen ‘onderzoek’ op internet betrouwbaarder vinden dan de onderzoeken door wetenschappers. Het doet me denken aan de uitspraak van de zeer gereformeerde leraar latijn die ik had: ‘schop je het geloof bij de voordeur eruit, dan sluipt het bijgeloof door de achterdeur naar binnen’. Orthodox geloof en bijgeloof (zo noem ik het geloven van onzin maar even) komen in ieder geval op het gebied van vaccinatie tot het zelfde resultaat, en met name door de groei van de laatste groep zijn er voor bepaalde ziektes (mazelen haalt regelmatig de krant) zorgen over de verzwakking van de groepsimmuniteit. Het heeft al juridische voeten in de aarde om kinderdagverblijven het recht te geven vaccinatie te eisen als voorwaarde voor toelating. Er zijn er die menen dat dit riekt naar de verboden vaccinatieplicht, ik zie het als logisch gevolg van de keuzes die betreffende ouders maken.
Een ander verhaal wordt het als er vaccinatie geëist zou worden van leerplichtige kinderen. Dan is het inderdaad vaccinatieplicht, via de omweg van de leerplicht. Wellicht verzinnen ze dan een omweg, daar is Nederland wel goed in, die gewetens- of gemoedsbezwaarden tegemoet komt, maar toch voldoende vaccinaties realiseert om groepsimmuniteit te creëren.
Tussen plicht en privileges
Er zitten veel vormen van drang en dwang tussen regelrechte vaccinatieplicht en vrijheid-blijheid. Een vaccinatieplicht hebben we niet en die krijgen we niet, zeker niet zonder regeling voor bezwaarden. Het idee van vrijheid-blijheid – wie twijfelt en aarzelt en wantrouwt en alleen de eigen gezondheid in het oog heeft in plaats van die van het hele volk, die ‘neemt’ gewoon geen prik en we zien wel waar het schip strandt – dat idee vindt weinig weerklank. Maar tussen die twee scenario’s in: werkgevers kunnen een vaccinatiebewijs vragen, festivalorganisatoren en concertzalen, reisorganisaties en vliegtuigmaatschappijen, opleidingen voor volwassenen enzovoort. Hier wordt het verschil tussen de twee fases wel relevant en is het vooral zaak goed na te denken over de tweede fase.
Ik heb er geen enkel bezwaar tegen om aan mensen die vrijwillig zich niet laten vaccineren belemmeringen op te leggen. Degenen die het vanuit religieuze gronden doen, zullen daar van hun kant ook geen bezwaren tegen hebben. Ze ontkennen de gevaren van ziektes niet, ze willen alleen de bescherming ertegen niet in eigen hand nemen en wat het zwaarst is, moet het zwaarste wegen. Dat is bij antivaxxers anders. Als je COVID als griepje ziet, en de inenting als een overgave van al je vrijheid aan de manipulaties van Microsoft, om nu maar een paar dwaze geruchten te noemen, dan verspeel je wat mij betreft je recht op een respectvolle benadering van je overtuiging – dat is iets anders dan een respectvolle benadering van jou als medemens – en je verdient in ieder geval niet het recht om anderen hun bewegingsvrijheid en recht op bescherming tegen te voorkomen ziektes te ontnemen. Als je die overtuiging bent toegedaan, dan neem je daar de gevolgen van voor je rekening, je demonstreert om je medeburgers van je standpunt te overtuigen, je staat misschien met trompetten en vlaggen op straathoeken om deze jouw vrijheid te bezingen, maar je accepteert de gevolgen van je keuzes, je gaat nergens heen waar een vaccinatiepas vereist wordt en bent er even gelukkig of ongelukkig om.
Ik kan me niet zo’n zorgen maken om de indirecte druk om je te laten vaccineren. Er is zóveel indirecte druk, op alle terreinen des levens, deze indirecte druk omwille van de volksgezondheid is dan de minste van mijn zorgen. Voor échte ‘gemoedsbezwaarden’ is er in dit land altijd een omweg mogelijk. Zo las ik, dat mensen die zich uit principiële gronden niet willen verzekeren – ik geloof dat hier ook ‘godsdienstige’ of laten we zeggen godsdienstig klinkende bezwaren tegen kunnen zijn – een extra belasting betalen en ziektekosten bij de belasting kunnen declareren. Dit geldt dan voor de verplichte verzekering, voorwaarde is wel dat je je tegen geen enkel ander risico vrijwillig verzekert. Je moet het wel echt menen.
Veel indirecte druk en prikprivileges, resulterend in een hoge vaccinatiegraad: als we het zo regelen, dan zijn die paar gemoedsbezwaarden toch voldoende beschermd tegen ziekte en de rest van de bevolking tegen de gevaren die hun keuzes voor anderen met zich meebrengen.