Sebastian Haffner, Geschichte eines Deutschen. Die Erinnerungen 1914‑1933. München, 2000.
Ik heb dit boek langzaam gelezen en ik ben erg onder de indruk geraakt. Hij schrijft een individuele geschiedenis, hij houdt steeds het verband tussen deze individuele geschiedenis en de tijd waarin die zich afspeelt in het oog, maar het wordt nergens een niet-individuele geschiedenis. Hij denkt ook expliciet na over hoe die dingen zich tot elkaar verhouden, waarom hij het belangrijk vindt de lezer bezig te houden met de belevenissen en gevoelens van een gewone jongeman, een jongeman die zich niet met grote dingen bezig houdt, niks weet van wat de machthebbers met elkaar bespreken of wat zich in die kringen voordeed, niet ingegrepen heeft, kortom een gewone Duitse jongen die toch beseft “dass ich mit der zufälligen, privaten Geschichte meiner zufälligen und privaten Person ein wichtiges unerzähltes Stück deutscher und europäischer Geschichte erzähle [……].” Wat is geschiedenis, waar speelt ze zich af? We zijn in de verleiding te denken dat de geschiedenis zich afspeelt tussen een paar dozijn mensen, die de lotgevallen van de volken bepalen en wie de besluiten en daden dan opleveren wat we ‚de geschiedenis‘ gaan noemen. Maar „die wirklich zählenden geschichtlichen Ereignisse und Entscheidungen [spielen sich] unter uns Anonymen ab, in der Brust einer jeden zufälligen und privaten Einzelperson, […] stets nur als scheinbar privates Erlebnis Tausender und Millionen Einzelner.‘
Hij gebruikt als voorbeeld het verliezen van de 1e Wereldoorlog door Duitsland. Hoe kwam dat? Doordat de veldheren van Frankrijk en Engeland opeens zoveel verstandiger besluiten namen? Nee, omdat de Duitse soldaat, dus het merendeel van een massa van anonieme tien miljoenen, plotseling niet meer bereid waren bij elke aanval hun leven in te zetten en de eigen stelling tot aan de laatste man te verdedigen. Een sprekend voorbeeld.
Hij schrijft over hoe hij als klein jongetje de 1e Wereldoorlog beleefd heeft, en het einde daarvan. Hij denkt van daaruit goed te begrijpen waarom de Duitsers zo snel weer bereid waren een oorlog te beginnen. Dus niet de leiders, maar de ‘gewone mensen’. Ik vond het psychologisch heel fijnzinnig en een nieuw licht werpen op dit interbellum.
Ook het verhaal over de hyperinflatie van 1923, over de Weimar republiek, het opkomen van de SA-bendes en – met name – de omwenteling die in de eerste helft van 1933 plaatsvond: het is allemaal van dichtbij en met scherp waarnemingsvermogen neergezet. Dat moment, toen alles opeens anders was en Hitler en de SA de baas waren. Het verraad en de lafheid van de andere partijen, de veranderingen in de cafégesprekken, in de bureaus en kantoren, de straatgeluiden en de theaters enzovoort enzovoort.
Hij vertelt waarom het antisemitisme voor hem het breekpunt was. Het was niet een of ander politieke overtuiging die hem tot antifascist maakte. Dat deed zijn neus: het stonk. Maar ook zijn Duits zijn: alles wat hij in Duitsland liefhad werd hem afgenomen, en alles wat hij er niet in liefhad, werd de baas. Hij citeert Nietzsche die n.a.v. Bismarck zegt dat het Duitse Rijk van de Duitse cultuur gewonnen heeft. Hoeveel te meer geldt dit voor het Derde Rijk van Hitler.
Ook heel indrukwekkend, door de eerlijkheid en de blijvende scherpte in de analyse, is het verslag van zijn zes weken in een of andere legerachtige opstelling, een SA-geregisseerd kamp voor aanstaande juristen waar iedereen die binnenkort examen zou doen heen moest. Hij tekent een bende van vijftig jongemannen, geleid door de SA, en beschrijft precies wat daar gebeurt, en hoe die ‘kameraadschap’ het laagste in de mensen / mannen wakker roept. Ik moest het boek vaak even opzij leggen. Wat psychologisch scherp is, is ook altijd dichtbij.
Hij heeft deze tekst in 1939 geschreven, in Engeland. Hij heeft het nooit uitgegeven; toen de oorlog uitbrak vond hij dat er belangrijker dingen waren om over te schrijven. Het is in zijn nagelaten papieren gevonden en door zijn zoon uitgegeven. Het is ook het meest indrukwekkende boek dat ik over deze jaren gelezen heb. Ik ga het herlezen en herlezen.