Lothar Gall, Walther Rathenau. Portrait einer Epoche. München, 2009
De ondertitel is treffend. De eerste hoofdstukken gaan helemaal niet over Rathenau en dat stoorde me, ik wilde weten met wie ik te maken had. Uiteindelijk, vooral omdat die aandacht voor de context volgehouden wordt zie ik dit als de kracht van het boek.
Ik heb dit boek gepakt omdat ik in een boek over de Weimar Republiek las over zijn rol als vertegenwoordiger van Duitsland, en de daar geuite veronderstelling, dat het met Duitsland in relatie tot andere landen heel anders had kunnen lopen als hij in leven gebleven was. Het is natuurlijk een gratis en makkelijk neergepende veronderstelling, maar het maakte me toch nieuwsgierig naar deze persoon. We weten immers hoe het wél gelopen is met Duitsland in relatie tot andere landen, om het nu maar eens neutraal te formuleren. Een biografie ter hand genomen dus.
Gall plaatst Rathenau in zijn tijd, in zijn land en in zijn klasse. Hij is zoon van de oprichter van AEG, het bedrijf dat in de tijd van zijn vader van een klein bedrijf in elektronica zich tot een megabedrijf ontwikkelt. Vader Gall was een van de eersten die de onbeperkte mogelijkheden van toepassing van elektriciteit zag. Rathenau is als oudste zoon in wezen de aangewezen opvolger, maar hij wordt dat niet. Hij is met andere dingen bezig: met (vernieuwing van) de cultuur, met schrijvers en schilders en toneel etc., maar binnen AEG wordt hij, hoewel hij wel deel van het bestuur uitmaakt, geen centrale figuur.
Dat patroon: overal een buitenstaander en dilettant, is het thema van zijn leven, in ieder geval in deze versie van zijn biografie. Hij wordt hier vooral getekend als vertegenwoordiger van zijn klasse, het nieuwe burgerdom, de nieuwe industriëlen, en hij is dat óók. In zijn maatschappelijke dromen, die hij graag op schrift stelt – hij publiceert boeken en artikelen en ziet zichzelf ook als schrijver – ziet hij een soort van door de staat gestuurd kapitalisme als ideaal. Tijdens de eerste wereldoorlog speelt hij een belangrijke rol in het opzetten en arrangeren van de oorlogsindustrie en het lijkt alsof dit model wel past bij hoe hij denkt dat het publiek-privaat samenwerken eruit moet zien.
Maar uit Galls schets van Rathenaus ideeën krijg ik niet een helder beeld van zijn denkbeelden hierover en Gall vindt dat Rathenau het zelf ook niet helder weet neer te zetten. Uiteindelijk is en blijft hij vertegenwoordiger van het liberale burgerdom, maar hoewel hij strikt anti-marxistisch is, is hij ten zeerste bereid met de sociaaldemocraten samen te werken, als ze maar de revolutie afzweren. Volksverheffing vindt hij een nobel ideaal en hij verwacht er veel van.
Hij is in en na de oorlog ook erg voor internationale economische samenwerking in Europa, in de woorden van Gall lijkt zijn buitenlandse netwerk soms op een micro-Europese unie, maar de samenstelling ervan wisselt nogal, ook in verband met het oorlogsverloop. Hij ziet feitelijk niks in de oorlog, maar heeft er door de opdracht die hij met enthousiasme uitvoerde toch zeer aan bijgedragen.
Hij draagt ook zeer actief bij aan de onderhandelingen na de ‘vrede van Versailles’ – de aanhalingstekens zijn van mij, ik vind het moeilijk dit verdrag als ‘vredesverdrag’ te zien – en zijn strategie is: erken de herstelbetalingen (ook al zijn ze bizar hoog), zo zal goodwill van onze kant blijken en aan de anderen uiteindelijk ook duidelijk worden dat die herstelbetalingen niet realistisch zijn. Maar met name Frankrijk is rabiaat in zijn eisen, en binnen Duitsland zelf is er niet voldoende draagvlak voor het aanvaarden van de herstelbetalingen. Uiteindelijk doen ze dit toch, omdat Frankrijk anders het Ruhrgebied wil bezetten, en Duitsland de Elzas-Lotharingen ook al aan Frankrijk verloren heeft.
Galls portret van Rathenau in deze tijd is, dat als hij voor praktische opgaven wordt gesteld, zijn politieke ideeën wel in zijn achterhoofd meespelen, maar dat hij toch vooral ingaat op de situatie van dat moment, en daar dan effectief en met resultaat optreedt. Maar er is weinig verband te zien tussen de door hem gepropageerde ideeën en het door hem in de praktijk ontwikkelde beleid. Het idee van een sterk door de staat gestuurde economie speelt altijd wel een rol, maar in de diplomatieke rol die hij uiteindelijk heeft (en ook daar is hij dilettant) dan weer veel minder.
Hij wordt uiteindelijk minister van buitenlandse zaken, om het vervolg op de oorlog in het overleg met de andere landen vorm te geven. Hij is uit op een vergelijk en op goede betrekkingen, economisch herstel, samenwerking etc.
Maar in Duitsland wordt hij steeds meer gezien als ‘joods-bolsjewistisch’ en dus niet te vertrouwen. Hij weet dat hij gevaar loopt slachtoffer van een moordaanslag te worden, maar hij wil geen persoonlijke bescherming. Gall ziet het als deel van Rathenaus inzicht dat hij niet heeft kunnen realiseren wat hij wilde, namelijk verheffing van het Duitse nieuwe burgerdom tot gemeenschapszin en politieke verantwoordelijkheid. Feitelijk erkent hij, zo ziet Gall het, als erkenning van de mislukking van zijn leven. Hij weet dat hij gevaar loopt en heeft zich feitelijk als schietschijf aangeboden. Dit zijn niet de woorden, maar het is wel de strekking van Galls verhaal in dezen.
Rathenau heeft kennelijk model gestaan voor Musils Mann ohne Eigenschaften, en Gall vindt dat onterecht. Dat ligt hem vooral in de échte motivatie en het oprechte verlangen naar een betere wereld, voor Rathenau was dat een verlicht burgerlijke wereld. De Mann ohne Eigenschaften heeft geen inhoud. Rathenau had geen heldere inhoud of visie, hij was een begaafd dilettant op veel gebieden, hij werd door de buitenwereld als geprivilegieerd zoontje van een rijke familie gezien en heeft feitelijk ook zo geleefd, maar hij ambieerde echt iets anders.
De biografie is echt wat het in het ondertitel zegt: Portrait einer Epoche. De eerste hoofdstukken zijn uitsluitend een historische schets van de sociale en culturele veranderingen in Duitsland tweede helft 19e eeuw, met nadruk op de ontwikkelingen in de burgerij en de verhouding van deze burgerij tot de staat. Ook als ik het boek dichtsla, weet ik over zijn persoonlijk leven feitelijk niks. Was hij getrouwd? Had hij kinderen? Geen idee. Zo bezien is de ondertitel beter dan de titel. Rathenau is het illustratiemateriaal voor een schets van de Duitse burgerij in de eerste helft van de 20e eeuw.
De in het begin genoemde suggestie dat het in Europa wel eens anders had kunnen lopen als hij in leven was gebleven krijgt uit dít boek weinig voedsel. Zijn visie op de toekomst na de Eerste Wereldoorlog mag verstandig geweest zijn, het is niet zo gelopen, door krachten waar hij geen invloed op had: de Franse wraakzucht, de binnenlandse politieke verhoudingen. En hij komt niet naar voren als de man die in staat was echt een stempel op zijn tijd te drukken.